تشخیص بیماری‌های عفونی در آزمایشگاه با استفاده از روش‌های مختلفی انجام می‌شود که بسته به نوع عامل عفونی (ویروس، باکتری، قارچ یا انگل) و امکانات آزمایشگاه متفاوت است. این روش‌ها شامل تکنیک‌های میکروسکوپی، کشت میکروبی، تست‌های سرولوژی، روش‌های مولکولی و بیوشیمیایی هستند. در ادامه به مراحل و روش‌های اصلی تشخیص بیماری‌های عفونی در آزمایشگاه پرداخته می‌شود:
۱. جمع‌آوری نمونه
– نمونه‌های رایج شامل خون، ادرار، مدفوع، خلط، مایع مغزی-نخاعی (CSF)، بافت‌ها و سواب‌های گلو یا بینی است.
– نمونه‌ها باید به درستی جمع‌آوری، نگهداری و به آزمایشگاه منتقل شوند تا از آلودگی یا تخریب جلوگیری شود.
۲. بررسی میکروسکوپی
– میکروسکوپ نوری: برای مشاهده مستقیم عوامل عفونی مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها یا انگل‌ها.
– رنگ‌آمیزی‌های رایج شامل **گرم** (برای تشخیص باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی) و اسید-فاست (برای تشخیص مایکوباکتریوم توبرکلوزیس) است.
– میکروسکوپ فلورسنت: برای تشخیص عوامل عفونی با استفاده از آنتی‌بادی‌های نشاندار شده با فلورسنت.
۳. کشت میکروبی
– نمونه‌ها در محیط‌های کشت اختصاصی قرار می‌گیرند تا عوامل عفونی رشد کنند.
– محیط‌های کشت**: شامل محیط‌های جامد (مانند آگار) و مایع (مانند براث) هستند.
– شناسایی باکتری‌ها**: پس از رشد کلونی‌ها، از تست‌های بیوشیمیایی (مانند تست کاتالاز، اکسیداز) یا سیستم‌های خودکار (مانند MALDI-TOF) برای شناسایی گونه‌های باکتریایی استفاده می‌شود.
– تست حساسیت به آنتی‌بیوتیک: برای تعیین موثرترین آنتی‌بیوتیک‌ها علیه باکتری‌های جدا شده.
۴. تست‌های سرولوژی
– این تست‌ها برای تشخیص آنتی‌بادی‌ها یا آنتی‌ژن‌های مرتبط با عوامل عفونی در خون یا سایر مایعات بدن استفاده می‌شوند.
– الایزا (ELISA): برای تشخیص آنتی‌بادی‌ها یا آنتی‌ژن‌های خاص.
– آگلوتیناسیون: برای تشخیص عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی.
– وسترن بلات: برای تأیید وجود آنتی‌بادی‌های خاص.
۵. روش‌های مولکولی
– این روش‌ها برای شناسایی مواد ژنتیکی (DNA یا RNA) عوامل عفونی استفاده می‌شوند.
– PCR (واکنش زنجیره‌ای پلیمراز)**: برای تکثیر و تشخیص توالی‌های خاص DNA یا RNA.
– RT-PCR**: برای تشخیص RNA ویروس‌ها (مانند SARS-CoV-2).
– توالی‌یابی (NGS)**: برای شناسایی دقیق توالی ژنتیکی عوامل عفونی.
– هیبریداسیون**: استفاده از پروب‌های نشاندار برای شناسایی توالی‌های خاص.
۶.تست‌های سریع (Rapid Tests)
– این تست‌ها برای تشخیص سریع عوامل عفونی در مدت زمان کوتاه طراحی شده‌اند.
– تست‌های آنتی‌ژنی: برای تشخیص پروتئین‌های سطحی عوامل عفونی (مانند تست‌های سریع COVID-19).
– تست‌های آنتی‌بادی: برای تشخیص پاسخ ایمنی به عفونت.
۷. تست‌های بیوشیمیایی
– برای شناسایی متابولیت‌ها یا آنزیم‌های تولید شده توسط عوامل عفونی.
– مثال: تست‌های تشخیصی برای باکتری‌های تولیدکننده آنزیم‌های خاص (مانند کوآگولاز).
۸. تشخیص قارچ‌ها و انگل‌ها
– قارچ‌ها: با استفاده از کشت در محیط‌های اختصاصی (مانند سابورو دکستروز آگار) و رنگ‌آمیزی (مانند KOH).
– انگل‌ها: با بررسی میکروسکوپی نمونه‌های مدفوع، خون یا بافت.
۹. تفسیر نتایج
– نتایج به دست آمده با توجه به علائم بالینی بیمار و تاریخچه پزشکی تفسیر می‌شوند.
– در برخی موارد، ترکیبی از روش‌ها برای تأیید تشخیص استفاده می‌شود.
کاربردهای تشخیص بیماری‌های عفونی:
۱. تشخیص ویروس‌ها: مانند HIV، هپاتیت، SARS-CoV-2.
۲. تشخیص باکتری‌ها: مانند استافیلوکوک، استرپتوکوک، مایکوباکتریوم توبرکلوزیس.
۳. تشخیص قارچ‌ها: مانند کاندیدا، آسپرژیلوس.
۴. تشخیص انگل‌ها: مانند مالاریا، لیشمانیا.
مزایای روش‌های آزمایشگاهی:
– دقت بالا: تشخیص دقیق عوامل عفونی.
– سرعت: به ویژه در روش‌های مولکولی و تست‌های سریع.
– قابلیت اطمینان: نتایج قابل تکرار و معتبر.
معایب روش‌های آزمایشگاهی:
– هزینه بالا: برخی روش‌ها مانند PCR یا توالی‌یابی گران هستند.
– نیاز به تخصص: انجام برخی تست‌ها نیاز به پرسنل آموزش‌دیده دارد.
– زمان‌بر بودن: برخی روش‌ها مانند کشت میکروبی ممکن است چند روز طول بکشد.
به طور کلی، تشخیص بیماری‌های عفونی در آزمایشگاه با استفاده از ترکیبی از روش‌های مختلف انجام می‌شود تا دقت و سرعت تشخیص به حداکثر برسد.